Czym jest hirsutyzm?

Najkrócej mówiąc hirsutyzm jest to nadmierny wzrost włosów terminalnych w okolicach ciała, gdzie owłosienie jest typowe dla mężczyzn. Określenie „włos terminalny” oznacza stadium życia włosa, w którym jest on najtwardszy i najgrubszy. Już po poznaniu samej definicji tego pojęcia łatwo domyśleć się jak bardzo uciążliwa i obciążająca psychicznie jest ta dolegliwość. Wspomniane wcześniej okolice ciała, w których owłosienie charakterystyczne jest dla mężczyzn to: warga górna, broda, klatka piersiowa, ramię, nadbrzusze, podbrzusze, okolica międzyłopatkowa, okolica krzyżowa i uda.

Obecność owłosienia w którymkolwiek z wymienionych miejsc powinno wzbudzić w kobiecie pewien niepokój. Nie oznacza to jednak, że jest ona chora i możemy rozpoznać u niej hirsutyzm. Należy pamiętać, że włos musi być w fazie terminalnej (czyli być wyraźnie ciemniejszy i mocniejszy niż klasyczny meszek; przypomina on typowe męskie owłosienie). Ponad to, by rozpoznać hirsutyzm utworzono specjalną skale nazwaną skalą Ferrimana-Gallweya. Doktor Gallwey w 1961 roku po zbadaniu 430 pacjentek w przychodni w Londynie zaproponował trzydziestosześciopunktową skalę do oceny hirsutyzmu. Opiera się ona na obserwacji owłosienia w wymienionych wcześniej dziewięciu rejonach ciała i ocenie jego nasilenia w każdej z nich w skali od 1 do 4. Żeby rozpoznać hirsutyzm łącznie należy uzyskać wynik równy co najmniej 8.  Gdy łącznie otrzymamy wynik 20 lub więcej mówimy o dużym nasileniu hirsutyzmu.

Skąd się bierze hirsutyzm? – podstawy hormonalne

Przyczyn hirsutyzmu jest wiele, jednak by jak najlepiej zrozumieć zagadnienie należy sobie wyjaśnić endokrynologiczne podstawy choroby. Każdy włos w ludzkim ciele, mężczyzny czy kobiety, posiada receptory androgenowe w cebulce włosa. Androgeny są to typowo męskie hormony płciowe, których najbardziej znanym przedstawicielem jest testosteron. W zależności od jego stężenia w organizmie wyższe dawki hormonu oddziaływają na receptory w cebulce włosa. Im większa jest ta hormonalna stymulacja, tym włos rośnie silniejszy, twardszy. Dlatego też w warunkach fizjologicznych owłosienie męskie jest znacznie bardziej nasilone. Należy do tego dodać, ze największą wrażliwość na testosteron wykazują włosy w tak zwanych okolicach androgenozależnych. Należą do nich np. broda czy skalp. Najważniejsze jednak, by wspomnieć, że to nie sam testosteron powoduje wzrost włosa, a jego pochodna: dihydrotestosteron. W okolicach cebulki włosa dochodzi do przekształcenia testosteronu w dihydrotestosteron przez enzym 5alfareduktzę.

Łatwo zatem domyśleć się, że w większości przypadków hirsutyzm będzie sugerował lekarzowi potrzebę poszukiwania choroby, która wiąże się z wywoływaniem hiperandrogenizmu (nadmiernego stężenia testosteronu). Dlatego też lekarz w pierwszej kolejności powinien przeprowadzić dokładny wywiad lekarski w celu zebrania informacji o jakichkolwiek niepokojących objawach u kobiety. Należą do nich na przykład: zaburzenia cyklu (w tym brak miesiączki), otyłość centralna, obecność męskich cech fenotypowych (męska budowa ciała, bardzo małe piersi, brak sylwetki typowo kobiecej) czy przerost łechtaczki.

fot. panthermedia

Diagnostyka hirsutyzmu – najczęstsze przyczyny

Diagnostyka hirsutyzmu wiąże się z poszukiwaniem przyczyn podwyższonego stężenia androgenów. W tym celu lekarz w pierwszej kolejności zmierzy wartości podstawowych androgenów produkowanych w kobiecym organizmie. Do najważniejszych z nich należą:

• siarczan dehydroepiandrosteronu – produkowany w 100% przez nadnercza
• dehydroepiandrosteron – produkowany głównie w nadnerczach
• androsteron – produkowany w jajniku i nadnerczach
• testosteron – produkowany w małych ilościach w nadnerczach i jajnikach. Głównie otrzymywany drogą przemian hormonalnych z wymienionych wcześniej hormonów.

Oznaczenie wartości tych hormonów pomaga w określeniu, gdzie znajduje się podstawowa przyczyna hiperandrogenizmu. W praktyce lekarskiej najczęściej są nimi:

• hirsutyzm pochodzenia jajnikowego – zespół policystycznych jajników (PCOS) – jest to niezwykle dokuczliwa i dość częsta przypadłość, której częstość występowania wzrasta w krajach rozwiniętych. Diagnostyka PCOS opiera się na trzech podstawowych warunkach. Po pierwsze na stwierdzeniu hiperandrogenizmu, którego najczęstsza manifestacją jest właśnie hirsutyzm. Po drugie występowaniu zaburzeń miesiączkowania, pod postacią anowulacji (całkowity brak miesiączki) albo oligoowulacji (cykle nieregularne, trwające powyżej 35 dni). Trzecim kryterium jest rozpoznaniem radiologiczne. W badaniu USG należy wykazać obecność „policystycznych jajników”, czyli 12 lub więcej pęcherzyków w jednym jajniku albo wykazać objętość jajnika przekraczającą  10cm3.
• wrodzony przerost nadnerczy – jest to poważna choroba endokrynologiczna, która w najcięższych przypadkach doprowadzić może nawet do śmierci. W postaciach o mniejszym nasileniu dolegliwości, może przypominać w swoim obrazie PCOS. Występują zaburzenia miesiączkowania, objawy hiperandrogenizacji (hirsutyzm), zahamowanie owulacji oraz zaburzenia metaboliczne (otyłość, nadciśnienie, cukrzyca). Diagnostyka opiera się na ocenie stężenia testosteronu (często w normie oraz 17OH-progesteronu)
• Choroba Cushinga – jest to choroba wywołana zaburzeniem wydzielania glikokortykosteroidów (GKS) w nadnerczach. Jest ona wywoływana nadmiernym wydzielaniem hormonu ACTH w przysadce, który z kolei pobudza nadnercza do produkcji GKS. Podobny zespół objawów nazywany zespołem Cushinga może być wywołany długotrwałym podawaniem glikokortykosteroidów jako leków. Do najczęstszych objawów nalezą: otyłość, obecność rozstępów na całym ciele, przerost tkanki tłuszczowej w okolicy karku, hirsutyzm (!), trądzik, łatwe siniaczenie czy objawy depresji.
• hirsutyzm idiopatyczny – rozpoznajemy go w momencie, gdy wykluczyliśmy większość najczęstszych przyczyn hiperandrogeznizacji. Co ważne w przypadku hirsutyzmu idiopatycznego często mamy do czynienia z podwyższeniem stężenia alfa5reduktazy.

Leczenie hirsutyzmu

Leczenie hirsutyzmu jest uzależnione od rozpoznania przyczyny dolegliwości. W przypadku chorób wymienionych wyżej najważniejsze jest leczenie przyczynowe, które w efekcie doprowadza również do ustąpienia hirsutyzmu. Najczęściej wykorzystywanymi w praktyce lekami są:

• gestageny o działaniu antyandrogenowym – jest to szeroka grupa leków, często wykorzystywana w antykoncepcji hormonalnej (ze względu na swoje gestagenne – czyli podobne do progesteronu – działanie). W leczeniu hirsutyzmu wykorzystują się ich działanie antyandrogenowe. Są to na przykład: octan cyproteronu, dienogest, drospirenon.
• inhibitory enzymów – grupa leków hamująca działanie alfa5reduktazy. Zablokowanie przemiany testosteronu do dihydrotestosteronu często doprowadza do ustąpienia hirsutyzmu. Najczęściej wykorzystuje się finasteryd oraz eflornitynę.
• leki zwiększające wrażliwość na insulinę – niekiedy przyczyną hirsutyzmu jest zespół oporności na insulinę. Ponadto zaobserwowano, że problem nadmiernego owłosienia częściej dotyczy kobiet z otyłością. Dlatego też do leczenia hirsutyzmu wykorzystuje się leki, które zwiększają wrażliwość komórek na insulinę. Do leków tych należą: metfromina, rosiglitazon, pioglitazon.
• inne antyandrogeny – poza gestagenami o działaniu antyandrogennym w użyciu są również inne leki wykazujące podobne działanie przeciwtestosteronowe. Należą do nich na przykład popularny w leczeniu nadciśnienia tętniczego spironolakton czy flutamid – którego głównym przeznaczeniem jest terapia raka gruczołu krokowego.