Spis treści:

1. Antykoncepcja po stosunku
2. Główne mechanizmy działania hormonalnej antykoncepcji postkoitalnej
3. Co stosować w hormonalnej antykoncepcji postkoitalnej
4. Antykoncepcja po stosunku - przeciwwskazania
5. Skuteczność antykoncepcji po stosunku

Antykoncepcja po stosunku

Antykoncepcja postkoitalna to metoda postępowania mająca na celu zapobieganie niepożądanej ciąży, będącej wynikiem odbycia stosunku płciowego bez zabezpieczenia lub w przypadku, gdy inne zastosowane formy antykoncepcji z różnych przyczyn zawiodły.

Jest to metoda bezpieczna, a przede wszystkim wysoce efektywna. Potocznie nazywana jest antykoncepcją po stosunku czy ratunkową, doraźną lub awaryjną. Zalicza się do niej każdą formę antykoncepcji zastosowaną po stosunku w celu uniknięcia ciąży. W zależności od zastosowanej metody antykoncepcję awaryjną stosuje się od 2 do 7 dni po odbytym stosunku płciowym. Jej główny mechanizm polega na niedopuszczeniu do zapłodnienia lub implantacji zapłodnionej komórki jajowej w śluzówce jamy macicy. Dotyczy to okresu około 5 dni po jajeczkowaniu.

Wszelkie metody zastosowane w późniejszym okresie, czyli po implantacji, zalicza się już do form antykoncepcji wczesnoporonnej, a nie postkoitalnej. Skuteczność tej metody jest tym większa, im wcześniej zostanie ona zastosowana.

Od wieków szukano skutecznej metody zapobiegania ciąży. Jednym spośród wielu wykorzystywanych sposobów było podmywanie się po stosunku płynami zawierającymi substancje niszczące plemniki. Nie przynosiło to jednak zadowalających rezultatów ze względu na fakt, iż po ok. 90 sekundach po wytrysku w śluzie szyjki macicy można stwierdzić zdolne do zapłodnienia plemniki, które w kilka minut po ejakulacji docierają już do jajowodów. Jak wynika z powyższego wszelkie naturalne metody jak np. spłukiwanie krocza czy irygacje pochwy wykonywane po stosunku nie są wystarczająco skuteczne, a ryzyko zajścia w ciążę duże.

Obecnie w celu antykoncepcji po stosunku stosuje się dwie podstawowe metody. Pierwsza z nich polega na zażyciu tabletek hormonalnych, natomiast druga na założeniu wkładki wewnątrzmacicznej.

Za początek ciąży uznaje się zagnieżdżenie zapłodnionej komórki jajowej w śluzówce jamy macicy, czyli tzw. nidację czy implantację, która następuje około 7 dni po zapłodnieniu.

Główne mechanizmy działania hormonalnej antykoncepcji postkoitalnej:

• Zablokowanie lub opóźnienie jajeczkowania, w zależności w którym momencie cyklu miesiączkowego lek zostanie przyjęty.
• Zmiany w błonie śluzowej jamy macicy uniemożliwiające ewentualną implantację zapłodnionej komórki jajowej.
• Zagęszczenie śluzu szyjkowego powodujące utrudnienie migracji plemników.
• Zaburzenia przemieszczania się komórki jajowej w jajowodzie oraz embrionu.

Przez wiele lat do hormonalnej antykoncepcji postkoitalnej najczęściej stosowano zwiększoną dawkę dwuskładnikowych (estrogen+progestagen) tabletek antykoncepcyjnych, powodujących blokowanie owulacji (jeżeli leki podano przed wyrzutem LH) lub uniemożliwienie zagnieżdżenia zapłodnionej komórki jajowej w śluzówce macicy. Ten schemat postępowania nazywany jest metodą Yuzpe od nazwiska kanadyjskiego ginekologa, który jako pierwszy ją zastosował. Wywoływała ona jednak bardzo uciążliwe skutki uboczne, w związku z czym rozpoczęto poszukiwanie takich dawek hormonów, które z jednej strony nie zmniejszałyby działania antykoncepcyjnego, natomiast z drugiej, zminimalizowały skutki uboczne ich zastosowania.

W hormonalnej antykoncepcji postkoitalnej stosuje się:

• Dwuskładnikową tabletkę antykoncepcyjną – rzadko stosowane.
• Progestageny – najczęściej stosowane.
• Danazol – stosowany bardzo rzadko.
• Syntetyczne lub koniugowane estrogeny.
• Antyprogesterony – nie stosowane w Polsce.

Dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne, wykorzystywane do zapobiegania ciąży po stosunku, powinny zawierać odpowiednią dawkę dwóch hormonów: estrogenów (EE-etynyloestradiol) i progestagenów (LG-lewonorgestrel). Zastosowane hormony nie niszczą już zagnieżdżonej zygoty w związku z czym nie jest to metoda wczesnoporonna.

Pomimo, iż metoda Yuzpe może być nadal stosowana, obecnie najpopularniejszym środkiem przeznaczonym jedynie do antykoncepcji postkoitalnej jest tabletka zawierająca wyłącznie progestagen (lewonorgestrel). Metodę tą opracowano dopiero w latach 80-tych XX wieku i nadal jest ona modyfikowana i udoskonalana. Jedną z zalet tej właśnie tabletki jest możliwość jej przyjmowania przez kobiety, u których występują bezwzględne przeciwwskazania do stosowania estrogenów. Sam lewonorgestrel nie powoduje bowiem poważniejszych efektów ubocznych.

Hormonalna antykoncepcja postkoitalna może prowadzić do zaburzeń czynności układu podwzgórze-przysadka-jajnik oraz jajowodów, macicy a szczególnie jej błony śluzowej. Zaburzenia te stanowią główną przyczynę pojawienia się różnych skutków ubocznych. Najczęstszymi objawami niepożądanymi pojawiającymi się na skutek zażywania leku są nudności, wymioty, bóle i zawroty głowy, bolesność i tkliwość piersi. Mogą pojawić się także plamienia, krwawienia lub zaburzenia regularności dotychczasowych cykli miesiączkowych. Metodę Yuzpe nie należy stosować częściej niż 1 raz w danym cyklu, natomiast preparat zawierający jedynie lewonorgestrel 4 razy w cyklu, gdyż jednorazowe zastosowanie hormonów po stosunku w danym cyklu nie zabezpiecza przez cały cykl.

Antykoncepcja po stosunku - przeciwwskazania

Krótki czas działania leków hormonalnych wykorzystywanych do antykoncepcji postkoitalnej powoduje, iż przeciwwskazań do jej stosowania jest stosunkowo niewiele. U kobiet, u których istnieją bezwzględne przeciwwskazania do stosowania dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych metodę Yuzpe powinno się stosować z dużą ostrożnością. Do głównych przeciwwskazań antykoncepcji postkoitalnej należy przede wszystkim ciąża, w związku z czym przed zażyciem pigułki warto wykonać test ciążowy w celu sprawdzenia czy nie doszło do ciąży już wcześniej. Kolejne to nadwrażliwość na którykolwiek składnik leku oraz acykliczne niezdiagnozowane krwawienia z dróg rodnych.

Po zastosowaniu hormonów miesiączka najczęściej pojawia się w terminie lub w najbliższych 21 dniach. Im później po owulacji zażyto lek, tym miesiączka może pojawić się później. Jeżeli krwawienie miesiączkowe nie pojawi się po 21 dniach od momentu zażycia leku, należy zgłosić się do lekarza. Tabletki antykoncepcyjne muszą być przepisane przez lekarza, nie wszystkie bowiem preparaty mogą być stosowane w antykoncepcji postkoitalnej. Dotyczy to przede wszystkim preparatów zawierających progestageny III generacji jak norgestimat, dezogestrel czy gestogen.

Schemat przyjmowania leków hormonalnych w antykoncepcji postkoitalnej uzależniony jest od preparatu jaki zostanie zastosowany. Zależy to od rodzaju oraz dawek hormonów zawartych w tabletkach. W metodzie Yuzpe przyjmuje się najczęściej 4 tabletki klasycznego preparatu antykoncepcyjnego nie później niż do 72h po stosunku. Po 12h należy przyjąć kolejną identyczną dawkę tabletek. Tabletki zawierające jedynie lewonorgestrel (750 mg) powinny zostać zażyte do 72 godzin po stosunku w dwóch dawkach, co 12h. Pierwszą tabletkę najlepiej przyjąć już w pierwszej godzinie po stosunku, następną po 12h po przyjęciu pierwszej. Niedawno zarejestrowano w Polsce preparat składający się tylko z 1 tabletki zawierającej 1500 mg lewonorgestrelu.

Jedną podstawową zasadą wszystkich przedstawionych metod jest to, iż ryzyko ciąży jest tym mniejsze, im krótszy czas upłynie od stosunku do przyjęcia tabletki. Zażywanie tabletek po 72h mija się z celem. Po tym czasie, jeżeli doszło do zapłodnienia, zawarty w nich hormon (syntetyczny progesteron) podtrzyma jedynie zainicjowaną ciążę.

Jeżeli z jakiś powodów zażycie tabletki do 72h nie było możliwe alternatywą jest założenie wkładki antykoncepcyjnej do 5 dni po stosunku. Należy jednak liczyć się z tym, iż jeżeli doszło już do implantacji wkładka może zadziałać jak środek wczesnoporonny. Po raz pierwszy w celach antykoncepcji po stosunku wkładkę antykoncepcyjną zawierającą miedź zastosowano w 1970 roku. Do tej pory metoda ta nie zyskała dużej popularności i nadal stosowana jest bardzo rzadko.

Skuteczność antykoncepcji po stosunku

Skuteczność antykoncepcji postkoitalnej jest wysoka i wynosi od 75% (metoda Yuzpe) do 85% (metoda progestagenowa), lecz niższa od tradycyjnej ciągłej antykoncepcji hormonalnej.

Zastosowanie skutecznej metody już po fakcie odbycia stosunku jest w wielu przypadkach koniecznością, lecz ze względu na skutki uboczne powinna być stosowana w wyjątkowych sytuacjach. Dotyczy to najczęściej sytuacji, w których doszło do gwałtu, kazirodztwa czy też niezabezpieczonego współżycia seksualnego nieletnich lub też upośledzonych kobiet. Jej zastosowanie jest wskazane również, gdy zawiodły stosowane środki antykoncepcyjne, lub w przypadku istnienia ciężkich chorób, w których ciąża może stanowić poważne zagrożenie zdrowia lub nawet życia kobiety.

Metoda ta nie powinna być stosowana jako podstawowy sposób regulacji płodności, lecz wyłącznie w sytuacjach awaryjnych. W przypadku częstego korzystania z tej formy antykoncepcji warto zastanowić się nad innymi, bardziej skutecznymi i bezpiecznymi formami zapobiegania ciąży, działającymi w sposób ciągły.