Spis treści:

1. Niedobór żelaza w organizmie
2. Poziom żelaza w organizmie
3. Badanie stężenia żelaza we krwi
4. Niedobór żelaza w organizmie – przyczyny
5. Niedobór żelaza w organizmie – objawy
6. Niedobór żelaza – anemia
7. Przyjmowanie żelaza – skutki uboczne
8. Anemia w ciąży i podczas karmienia piersią

Niedobór żelaza w organizmie

Żelazo zalicza się do metali śladowych pełniących kluczową rolę w wielu procesach biochemicznych w żywym organizmie. Jego całkowita zawartość w ustroju człowieka dorosłego wynosi 4-5 gramów, z czego około 70 % znajduje się w hemoglobinie krwinek czerwonych, a pozostała część magazynowana jest w wątrobie, śledzionie i szpiku kostnym. Dzienne zapotrzebowanie tego pierwiastka wynosi od 30 do 36 mg.

Średnio pokarm zawiera od 12 do 15 mg żelaza, natomiast rozpad dzienny krwinek czerwonych dostarcza od 12-25 mg żelaza i ilość ta jest ponownie zużywana lub magazynowana, zależnie od potrzeby.

Organizm traci żelazo w ilości od 0,5 do 1,5 mg dobowo ze złuszczającymi się nabłonkiem i naskórkiem, z włosami, a u kobiet z krwawieniami miesięcznymi. Ta utrata żelaza nie podlega mechanizmom kontrolnym. Znaczne ilości żelaza tracone są w okresie ciąży, w której około 1,5 mg/24h przenika do łożyska i tkanek płodu. Stopień wchłaniania żelaza pokarmowego zależny jest od nasycenia ustroju w żelazo.

Poziom żelaza w organizmie

Stężenie żelaza ulega dużym zmianom fizjologicznym, wykazując rytm dobowy (większe rano, zmniejsza się wieczorem), rytm miesięczny u kobiet (duże, zmniejszenie przed i w czasie miesiączki). Na stężenie Fe w osoczu wpływ mają hormony – zwiększające androgeny, zmniejszające estrogeny. Stężenie to jest większe u mężczyzn, u kobiet zmniejsza się w pierwszych tygodniach ciąży, natomiast zwiększa się przy stosowaniu doustnych środków antykoncepcyjnych. Zmniejszenie stężenia Fe osocza obserwuje się w niektórych chorobach przewlekłych oraz w zespole nerczycowym. Nie zmienia się natomiast w ostrych chorobach zakaźnych.

Badanie stężenia żelaza we krwi

Diagnostycznie ważne parametry gospodarki żelazowej to:

• stężenie Fe w surowicy,
• stopień wysycenia transferryny (białka transportującego Fe) żelazem (tzw. TIBC),
• stężenie transferryny.
• liczba hipochromicznych krwinek czerwonych. 

Niedobór żelaza w organizmie – przyczyny

Zaburzenia gospodarki żelazowe są najczęściej spowodowane:

• niedostateczną podażą żelaza w pokarmie,
• upośledzeniem wchłaniania żelaza w jelitach,
• stratami żelaza w następstwie utraty krwi (obfite miesiączki, krwawienia z przewodu pokarmowego, itd.),
• nadmiernym wchłanianiem żelaza przewodu pokarmowego (hemochromatoza pierwotna), podażąpozajelitową żelaza lub licznych przetoczeń krwi (np. u chorych z przewlekłą mocznicą).

W warunkach prawidłowych i przy normalnym odżywianiu nie dochodzi do tych zaburzeń związanych z brakiem żelaza. Najczęstszym schorzeniem wynikającym z niedoboru żelaza jest niedokrwistość (anemia), w której wskutek zbyt małej ilości żelaza w ustroju doszło do upośledzenia syntezy hemu i powstania erytrocytów mniejszych niż prawidłowe i zawierających mniej hemoglobiny.

Niedobór żelaza, fot. panthermedia

Do głównych przyczyn niedoboru żelaza zalicza się:

1. Utrata krwi i niedobór żelaza:

• przez drogi rodne – obfite miesiączki, krwawienia pomenopauzalne,
• przez przewód pokarmowy (wrzód żołądka lub dwunastnicy, żylaki przełyku, owrzodzenia przełyku wikłające chorobę refleksową, żylaki odbytu, stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych, polipy odbytnicy),
• przez nerki (rzadko),
• przez drogi oddechowe – rozlane krwawienia pęcherzykowe,
• urazowa,
• wielokrotni dawcy krwi.

2. Zwiększone zapotrzebowanie na żelazo (przy niedostatecznej podaży lub upośledzonym wchłanianiu):

• wcześniaki, noworodki, niekarmione mlekiem matki,
• okres dojrzewania,
• okres ciąży i laktacji.

3. Upośledzone wchłanianie z przewodu pokarmowego żelaza:

• stan po gastrektomii,
• enteropatia glutenowa i stan po resekcji jelita,
• zmniejszona kwaśność soku żołądkowego,
• dieta ubogobiałkowa, bogata w fosforany (jaja), szczawiany, fityniany i herbatę (utrudnia wchłanianie),
• choroba Leśniowskiego i Crohna.

4. Niedobór żelaza w diecie

Niedobór żelaza w organizmie – objawy

Objawy niedokrwistości można podzielić na dwie główne grupy tzn. ogólne objawy towarzyszące wszystkim niedokrwistością oraz objawy charakterystyczne dla tego typu anemii.

1. Ogólne objawy niedokrwistości:

• osłabienie i łatwa męczliwość,
• upośledzenie koncentracji i uwagi,
• ból i zawroty głowy,
• tachykardia (w ciężkiej postaci),
• bladość skóry i błon śluzowych.

2. Objawy niedoboru (długotrwałego) żelaza niezwiązane z niedokrwistością:

• spaczony, wybiórczy apetyt (np. na glinę, krochmal, kredę), niekiedy wyprzedza niedokrwistość,
• ból, pieczenie i wygładzenie powierzchni języka, suchość w ustach (rzadko),
• suchość skóry, bolesne pęknięcia kącików ust,
• paznokcie blade, kruche, z podłużnym prążkowaniem i rowkami,
• włosy cienkie, łamliwe, o rozdwojonych końcach, łatwo wypadające.

 

Niedobór żelaza, fot. panthermedia

Niedobór żelaza – anemia

Wielu jednak chorych nie ma uchwytnych objawów niedoboru żelaza. Dokładne rozpoznanie anemii obejmuje wykrycie niedoboru żelaza na podstawie parametrów gospodarki żelazowej oraz ustalenie jego przyczyny.

Leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza obejmuje usunięcie przyczyny i uzupełnienie niedoboru żelaza w ustroju. Celem jest osiągniecie prawidłowego stężenia hemoglobiny i ferrytyny we krwi za pomocą preparatów żelaza.

W przypadkach lekkiej anemii można próbować niwelować niedobory żelaza poprzez dietę opartą na żywności bogatej w dobrze przyswajalne żelazo.

Żelazo zawarte jest jest w następujących grupach produktów:

• białku zwierzęcym (wołowina, wątroba, nerki, żółtko jaj),
• warzywach (soja, fasola),
• produktach zbożowych,
• suszonych owocach.

W przypadku gdy sama modyfikacja diety nie wystarcza lub wielkość niedokrwistości jest zbyt duża, należy wprowadzić doustne preparaty żelaza. Nie powinny być przyjmowane razem z posiłkami, gdyż fosforany, fityniany (np. kasza, orzechy, groch) i związki taniny (herbata, kakao) zawarte w pokarmach zmniejszają wchłanianie żelaza. Zaleca się jednak zażywanie preparatów żelaza łącznie z kwasem askorbinowym zakwaszającym nieco środowisko, w którym to lepiej wchłania się żelazo.

Zalecana dawka dobowa u dorosłych wynosi 150 – 200 mg żelaza elementarnego. Już po siedmiu dniach skutecznego leczenia wzrasta liczba retikulocytów a po około trzech tygodniach - stężenie hemoglobiny. Leczenie należy jednak kontynuować jeszcze przez 4 – 6 miesięcy po uzyskaniu normalizacji stężenia hemoglobiny, w celu uzupełnienia ustrojowych zasobów żelaza. Należy o tym wiedzieć i pamiętać, że podczas przyjmowania doustnych preparatów żelaza zabarwienie stolca zmienia się na bardzo ciemnobrunatne lub nawet czarne.

W przypadku nietolerancji preparatów doustnych lub dużej utraty żelaza wskutek krwawienia z przewodu pokarmowego przekraczającej możliwość wchłaniania, konieczności szybkiego zgromadzenia zapasów żelaza w ustroju, lub też u chorych z zespołem upośledzonego wchłaniania można również wprowadzić pozajelitowe preparaty żelaza, które podaje się najczęściej dożylnie, rzadko domięśniowo.

Przyjmowanie żelaza – skutki uboczne

Do rzadko występujących działań niepożądanych żelaza przyjmowanego doustnie można zaliczyć:

• bóle brzucha,
• nudności
• biegunkę.

Do działań niepożądanych żelaza podawanego pozajelitowo zaliczyć należy:

• ból i obrzęk w miejscu wkłucia,
• ból stawów,
• ból głowy,
• metaliczny smak w ustach,
• uczucie gorąca lub gorączka,
• nudności,
• zasłabnięcie
• wstrząs anafilaktyczny.

Anemia w ciąży i podczas karmienia piersią

Szczególnym przypadkiem niedokrwistości z niedoboru żelaza u kobiet jest anemia w czasie ciąży i karmienia piersią. W ciąży kobiety tracą żelazo w związku z rozwojem dziecka w ilości równoważnej utracie 1200 – 1500 ml krwi. Nieleczona niedokrwistość ogranicza wzrost wewnątrzmaciczny płodu, jest czynnikiem ryzyka porodu przedwczesnego, poronienia i wad rozwojowych u płodu. Podczas porodu niedokrwistość może być przyczyną nieprawidłowej czynności skurczowej macicy, a po porodzie – nieprawidłowego obkurczania się macicy oraz częstszego wykonywania transfuzji preparatów krwi.

Zasadniczym elementem opieki nad ciężarną aby nie dopuścić do anemii jest profilaktyka polegająca na zaleceniu pacjentce diety bogatej w dobrze przyswajalne żelazo. Dodatkowo, zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia, stosuje się suplementację żelaza: odpowiednio 30 – 80 mg dziennie u kobiet z prawidłowymi zasobami żelaza oraz 120 – 240 mg u kobiet, u których stwierdzono zmniejszone jego zapasy.